หลักนิติธรรม : เสาหลักความเป็นธรรมและความมั่นคงของสังคมไทย

โดย รศ.ดร.ณดา จันทร์สม ผู้อำนวยการศูนย์ศึกษาพัฒนาการเศรษฐกิจ
คณะพัฒนาการเศรษฐกิจ สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์

หลักธรรมาภิบาล (Good Governance) เป็นกรอบสำคัญของการบริหารรัฐและการอยู่ร่วมกันในสังคมสมัยใหม่ โดยหนึ่งในเสาหลักที่ถูกย้ำถึงเสมอคือ “หลักนิติธรรม” (Rule of Law) หลักการนี้ไม่ใช่เพียงการที่ทุกคนต้องอยู่ภายใต้กฎหมายเท่านั้นแต่ยังรวมถึงการที่กฎหมายต้องมีความเป็นธรรม โปร่งใส และสามารถคาดการณ์ผลได้อย่างแน่นอน
อย่างไรก็ตาม ความท้าทายในโลกปัจจุบันทำให้หลักนิติธรรมถูกนำไปใช้และถูกท้าทายหลายรูปแบบ ไม่ว่าจะเป็นการปฏิบัติตามกฎหมาย (compliance) การสร้างความคาดหมายได้ (predictability) ไปจนถึงการใช้กฎหมายเป็นเครื่องมือปิดปาก (SLAPP) และการใช้กฎหมายเป็นอาวุธทางการเมืองที่เรียกว่า “นิติสงคราม”

มิติของหลักนิติธรรม เกินกว่าคำว่า”ทำตามกฎหมาย”
หลักนิติธรรมมีความหมายที่กว้างไกลกว่าการ”มีตัวบทกฎหมาย” มิติสำคัญที่ควรทำความเข้าใจ ได้แก่
การปฏิบัติตามกฎหมาย (Compliance) สังคมที่มีหลักนิติธรรมจะต้องสามารถทำให้ทุกคนอยู่ภายใต้กติกาเดียวกัน ไม่ว่าคุณจะเป็นประชาชน นักธุรกิจ หรือผู้มีอำนาจทางการเมือง หากทำผิดย่อมต้องรับโทษตามที่กฎหมายกำหนด การบังคับใช้ต้องไม่เลือกปฏิบัติ
ความคาดหมายได้ (Predictability) หลักนิติธรรมจะมีคุณค่า ก็ต่อเมื่อประชาชนและภาคธุรกิจสามารถคาดเดาผลของการกระทำได้อย่างชัดเจน เช่น หากทำสัญญาแล้วอีกฝ่ายผิดนัด ประชาชนควรมั่นใจได้ว่ากฎหมายจะบังคับใช้เพื่อคุ้มครองสิทธิของตน ความคาดหมายได้จึงเป็นรากฐานของความมั่นคงทางเศรษฐกิจและสังคม
การใช้กฎหมายอย่างสุจริต (Good Faith Use of Law) กฎหมายถูกออกแบบมาเพื่อปกป้องสิทธิและเสรีภาพ แต่หากกฎหมายถูกใช้เพื่อประโยชน์แคบๆ หรือเพื่อกำจัดคู่แข่ง ความศรัทธาต่อหลักนิติธรรมก็จะเสื่อมถอยลง
กฎหมายในมุมมืด: SLAPP และนิติสงคราม แม้กฎหมายจะมีจุดมุ่งหมายเพื่อความเป็นธรรม แต่หลายครั้งกลับถูกนำมาใช้เป็น “อาวุธ”
การฟ้องร้องเชิงกลั่นแกล้ง หรือ SLAPP (Strategic Lawsuit Against Public Participation) การฟ้องร้องที่มีเป้าหมายเพื่อ “ปิดปาก” นักกิจกรรม นักข่าว หรือประชาชนที่ออกมาแสดงความคิดเห็นสาธารณะโดยมิได้หวังชนะคดี แต่หวังสร้างภาระค่าใช้จ่าย เวลา และความหวาดกลัวจนคู่กรณีหยุดวิพากษ์วิจารณ์
นิติสงคราม (Lawfare) หมายถึง การใช้กฎหมายเป็นเครื่องมือในการต่อสู้ทางการเมืองไม่ว่าจะเป็นการยื่นฟ้อง การตีความกฎหมายหรือการออกกฎหมายใหม่ จุดมุ่งหมายไม่ใช่การปกป้องสิทธิหรือสร้างความยุติธรรม แต่เพื่อทำลายความชอบธรรมของคู่แข่งทางการเมือง

ภาพสะท้อนจาก WJP
สถานะของประเทศไทย World Justice Project (WJP) จัดทำ Rule of Law Index เป็นประจำทุกปี ถือเป็นตัวชี้วัดสำคัญในการสะท้อนคุณภาพของหลักนิติธรรมในประเทศต่างๆ ผลการจัดอันดับปี 2567 ประเทศไทยอยู่ที่อันดับ 78 จาก 142 ประเทศ ด้วยคะแนน 0.50 (เต็ม 1.00) แม้จะปรับตัวดีขึ้นเล็กน้อยจากปี 2566 ที่ได้อันดับ 82 จาก 142 ประเทศ และคะแนน 0.49
การถดถอยในระยะยาว: คะแนนของไทยยังคงต่ำกว่าค่าเฉลี่ยทั้งของภูมิภาคและระดับโลกโดยเฉพาะในด้าน Constraints on Government Powers, Fundamental Rights และ Regulatory Enforcement
สถานะที่เป็นอยู่และการถดถอยในระยะยาวเป็นสัญญาณที่น่ากังวล แม้คะแนนโดยรวมจะขยับขึ้นเพียงเล็กน้อย แต่ความท้าทายของไทย คือ การสร้างความเชื่อมั่นว่า กฎหมายจะถูกใช้เพื่อความยุติธรรมจริงๆ ไม่ใช่เพื่อวัตถุประสงค์ทางการเมืองหรือเพื่อผลประโยชน์ของกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง
ความหมายต่อสังคมไทย การจัดอันดับของWJP ไม่ได้เป็นเพียงตัวเลขในรายงานสากล แต่มีนัยสำคัญต่อความเชื่อมั่นของประชาชน นักลงทุน และประชาคมโลก หากฎหมายไม่สามารถสร้างความมั่นใจได้ว่า การทำถูกต้องจะได้รับการคุ้มครอง หรือการทำผิดจะถูกลงโทษอย่างเท่เทียม ย่อมส่งผลโดยตรง
ต่อทั้งเศรษฐกิจ การเมือง และความมั่นคงของสังคม
แนวทางเสริมสร้างหลักนิติธรรม ให้กลับมามีความหมายที่แท้จริง จำเป็นต้องดำเนินการหลายด้าน ได้แก่
1.การปรับปรุงคุณภาพกฎหมาย กฎหมายต้องถูกเขียนขึ้นให้มีความชัดเจนโปร่งใส และไม่เปิดช่องตีความที่จะนำไปสู่การเลือกปฏิบัติ
2.การสร้างความเป็นอิสระขององค์กรยุติธรรม องค์ประกอบของกระบวนการยุติธรรมทั้ง ศาล อัยการ และหน่วยงานบังคับใช้กฎหมายต้องเป็นกลางและปราศจาก
อิทธิพลการเมือง
3.กระบวนการป้องกันการฟ้องร้องเชิงกลั่นแกล้ง(Anti-SLAPP Law) จัดทำกฎหมายเฉพาะเพื่อคุ้มครองสิทธิของประชาชนที่แสดงออกอย่างสุจริต
4.การส่งเสริมวัฒนธรรมการเคารพกฎหมายประชาชนจะเคารพกฎหมายได้ ก็ต่อเมื่อกฎหมายเป็นธรรมและบังคับใช้อย่างเสมอภาค

หลักนิติธรรมไม่ใช่เพียงแนวคิดในตำรา แต่คือเสาหลักที่ทำให้สังคมเดินหน้าได้อย่างมั่นคงและยั่งยืน การที่ประเทศไทยยังอยู่ในอันดับกลางค่อนไปทางต่ำใน Rule of Law Index ของ WJP สะท้อนความท้าทายที่ต้องเร่งแก้ไข หากเรายอมให้กฎหมายกลายเป็น”อาวุธ” ไม่ว่าจะในรูปแบบ SLAPP หรือ นิติสงคราม ความศรัทธาต่อหลักนิติธรรมก็จะสลายไป และสิ่งที่ตามมาคือ ความไม่มั่นคงของสังคมโดยรวม

ดังนั้น การรักษาหลักนิติธรรมไม่ใช่เพียงหน้าที่ของนักกฎหมายหรือผู้มีอำนาจแต่เป็นภารกิจร่วมกันของทั้งสังคม ที่ทุกคนควรตระหนักและร่วมมือกันอย่างจริงจัง